Grammatica de Interlingue
Ti-ci articul parla pri li grammatica de Interlingue, un planlingue creat de Edgar de Wahl e publicat in 1922.
Alfabete e pronunciation
[modificar | redacter fonte]Alfabete
[modificar | redacter fonte]Pronunciation
[modificar | redacter fonte]Vocales quam in german, italian, hispan etc.
- y quam vocal es pronunciat i;
- y quam consonant = y anglés, hispan;
- c ante e, i, y = ts, in omni altri casus = k;
- g ante e, i, y = j francés, in altri casus quam g german;
- h aspirant quam in anglés, german;
- j quam in francés, o quam in anglés vision;
- q quam in german e anglés;
- s sonori inter vocales (quam in italian inglese), in altri casus dur (quam in Hollandés Sinterklaas);
- ss dur;
- t quam ts ante ia, ie, io, iu, altrimen quam in anglés, francés, german, hispan, o italian;
- v quam in anglés e romanic;
- x = ks;
- z = ds (con s sonori, quam in japanés zabuton) si esse possibil, altrimen dur (ts);
- zz = ts (quam in italian pizza, piazza);
- ch quam in francés, o quam anglés sh, o quam german sch; anc permisset quam anglés ch, hispan ch ma ne recomandat;
- ch = k ante quelcunc consonante (quam in francés chlorophylle);
- eu pronunciat separatmen: e-u.
Nómines
[modificar | redacter fonte]Li nómine porta sempre u necessi li marca del plurale "-s" (pos vocal) o "-es" (pos mult consonant).
Si necessi, li nómine es terminat per "-e" por distinter it del functiones altri, o es terminat per "-o" por marcar li masculin o "-a" por marcar li féminin.
Adjectives
[modificar | redacter fonte]Li adjective es ínvariabil in génere e númere. Mult adjectives fini per -i. To es por fixar li corect pronunciation del ultim consonant, e pro distinction pos tipic finales substantivic e infinitivic: felici, sagi, porosi, organisatori, amari.
Mult adjectives posse facilmen esser substantivat per adjuntion del finales -e, -o, -a: yun, yune, yunes, yunos, yunas.
Por formar un substantive expressent li general idé de un qualitá on adjunte li finale -um: li novum, li bellum.
Quande li adjective es usat sin substantive e on deve pro cert rasones indicar li plurale, on adjunte -s, pos consonantes intercalante li -i- eufonic, u to es possibil sin changear li pronunciation: Vi pomes, prende li maturis.
Comparation
[modificar | redacter fonte]Por li comparative on indica
- li egalitá per tam - quam
- li majoritá per plu - quam
- li minoritá per minu (min) - quam
Por li superlative on indica
- li majoritá per maxim (max)
- li minoritá per minim.
Por li superlative absolut on usa: tre, o li sufix: -issim: tre grand, grandissim.
Por comparar tri o pluri gradus on usa: grand, plu grand, mem plu grand, plu grand ancor, mem plu grand ancor.
In omni comparationes on usa: quam: egalmen quam, altrimen quam.
Pronómines
[modificar | redacter fonte]Pronómines personal
[modificar | redacter fonte]masc. | fem. | n. | mas. | fem. | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Subject | yo | tu | il | ella | it | noi | vu | ili | (illos) | (ellas) |
Object | me | te | le | la | it | nos | vos | les | (los) | (las) |
Remarca: Li pronómines illos e ellas es normalmen ne usat.
Pronómines relativ
[modificar | redacter fonte]Li pronómine general es quel, anc por li acusative.
- Li mann, quel es ci. Li mann, quel yo vide.
Por li persones specialmen on posse usar li interrogativ pronómine qui.
Interrogativ pronómines
[modificar | redacter fonte]Li interrogativ pronómines es qui por persones e quo por coses.
- Qui ha venit?
Por li pronómine qui existe un facultativ acusative quem.
Possessives
[modificar | redacter fonte]Pronómines | mi(s) | tui(s) | su(s) | nor(es) | vor(es) | lor(es) |
---|---|---|---|---|---|---|
Adjectives | mi | tu | su | nor | vor | lor |
Pos un plurale li possessives posse prender un -s: mi pom es ci; li mis es ci. Lor libres ha arivat; li lores ha arivat.
Demonstratives
[modificar | redacter fonte]- ti, a quel on adjunte, si necessi, li adverbie ci por li coses proxim o ta por li coses lontan:
- ti mann, ti-ci fémina, ti-ta infant.
- Quande on vole insister sur li qualitá, on usa tal, quel es li correlative de qual.
- qual patre, tal filio.
Numerales
[modificar | redacter fonte]- 0 null, 1 un, 2 du, 3 tri, 4 qua(d)r, 5 quin, 6 six, 7 set, 8 ott, 9 nin, 10 deci, 11 deciun, 12 decidu, etc. 20 duant, 30 triant etc. 100 cent, 500 quincent, 1000 mil, 1.000.000 million.
Ordinales
[modificar | redacter fonte]On adjunte li sufixe -esim al cardinales:
- duesim, settesim, duantesim
Multiplicatives
[modificar | redacter fonte]On adjunte -(i)plic al cardinales: tri-plic, mult-i-plic.
Fractiones
[modificar | redacter fonte]1/1 un total; 1/2 un demí; 1/3 un ters; 3/4 tri quart.
Li altri fractiones es expresset per li ordinales: 5/7 quin settesimes.
Collectives
[modificar | redacter fonte]On adjunte li sufixe -ene: sixene, decene, centene.
Tabelle del correlatives
[modificar | redacter fonte]Por interrogar | Por monstrar | Indeterminat | Negation | Null indication | Total | |
---|---|---|---|---|---|---|
Quantitá | quant | tant | alquant | nequant | quantcunc | totmen |
Tempore | quande | tande | alquande | nequande | quandecunc | sempre |
Loc | u? | ta, ci | alcú | necú | úcunc | partú |
Persones | qui | ti | alqui | nequi | quicunc | omni |
Coses | quo | to | alquo | nequo | quocunc | omno |
Persones e coses | quel | tel | alquel | nequel | quelcunc | chascun |
Qualitá | qual | tal | alqual | nequal | qualcunc | |
Mode | quam | tam | alquam | nequam | quamcunc |
Verb
[modificar | redacter fonte]Li conjugation es regulari. It existe solmen un conjugation con quar formes. Exemplification per li verbe amar:
- ama: null finale, li pur tema
- amar (ama + r)
- amant (ama + nt)
- amat (ama + t)
Remarca: Si li tema fini in -i, on intermette un -e-: fini-e-nt, audi-e-nt, veni-e-nt, mori-e-nt.
- ama coresponde a:
- presentie de indicative activ: yo ama, il ama, vu ama etc.
- presentie de conjunctive activ (in quelc lingues): Il dí que il ama
- imperative: ama!, veni!
- amar es li presente del infinitive activ: amar, venir, presser
- amant es li presente del participie activ: amant, venient, pressent
- amat coresponde a:
- perfecte del participie: amat, venit, Li amat patria.
- preterite de indicative activ: yo amat, tu amat, il amat, noi amat, illi amat su patria etc.
Li céteri témpores e modus es format analyticmen per auxiliares.
Activ:
|
Passiv:
|
Prepositiones
[modificar | redacter fonte]Li maxim frequent prepositiones es: a (in combinationes anc ad.), along, ante, apu, avan, caus, che, circum, cis, con, contra, de, desde, detra, durante, ex, extra, in, ínfra, inter, intra, malgré, med, per, por, pri, pro, pos, préter, proxim, secun, sin, sub, súper, sur, til, tra, trans, ultra, vers, vice, vis a vis, ye.
Conjunctiones
[modificar | redacter fonte]- Conjunctiones de coordination: e, e ... e, o, o ... o, ni, ni ... ni, sive ... sive, ma, nam, tamen, ergo, dunc, plu ... plu, nu, nu ... nu.
- Conjunctiones de subordination: que, si, quam, esque, ca, quasi, benque, etsí.
- Mult conjunctiones e conjunctional expressiones es composit ex prepositiones o prepositional expressiones o adverbies o adverbial expressiones con que e quam: per que, por que, pro que, pos que, ante que, durante que, sam quam, desde que, sin que, tant que, suposit que, in condition que.
Parolformation
[modificar | redacter fonte]Nov paroles in Interlingue es format per:
- Adjuntion de desinenties.
- Adjuntion de prefixes.
- Adjuntion de sufixes.
- Composition de du o pluri paroles.
Afixes
[modificar | redacter fonte]afixe | signification | afixat a | ante li afixe | pos li afixe | notas |
---|---|---|---|---|---|
-abil/-ibil | able | verbal root | posser (to be able) | possibil (possible) | -abil for -ar verbs, -ibil for -er and -ir verbs |
-ada/-ida | -ade | verbal root | promenar (to stroll) | promenada (a walk, a promenade) | -ada for -ar verbs, -ida for -er and -ir verbs |
-ach- | pejorative | verbal root | criticar (criticize) | criticachar (complain, whine) | |
-ar | general verb | noun, adjective | sicc (dry) | siccar (to dry) | General verb final in most cases for all modern verbs |
-ard | pejorative noun suffix | verbal root | furter (steal) | furtard (thief) | |
bel- | kinship by marriage | noun | fratre (brother) | belfratre (brother-in-law) | |
des- | cessation | various | infectar (infect)
avantage (advantage) |
desinfectar (disinfect)
desavantage (disadvantage) |
|
dis- | separation, dispersion | various | membre (member)
semar (sow, seminate) |
dismembrar (dismember)
dissemar (disseminate) |
|
-er- | doer of verb | verbal root | lavar (wash) | lavere / lavera / lavero (washer) | -a or -o to specify female or male gender |
-ette | diminutive | noun | dom (house) | domette (cottage) | |
ex- | ex- | noun | presidente (president) | ex-presidente (ex-president) | |
ho- | this | noun | semane (week) | ho-semane (this week) | |
-illio | caressive | noun | fratre (brother) | fratrillio (bro) | affixed to male nouns |
ín- | in-, un-, etc. | adjective | credibil (believable) | íncredibil (unbelievable) | |
-innia | caressive | noun | matre (mother) | matrinnia (mom/mommy) | affixed to female nouns |
-ion | -ion | perfect theme | crear (create) | creation (creation) | |
-iv | -ive | perfect theme | exploder (explode) | explosiv (explosive) | perfect theme: explod-er → explod → explos |
-ment | -ment | present theme | experir (to experience) | experiment (experiment) | |
mi- | half | noun | fratre (brother) | mifratre (half-brother) | |
mis- | false (mis-) | various | comprender (understand) | miscomprender (misunderstand) | |
non- | non- | noun | fumator (smoker) | nonfumator (non-smoker) | |
-ntie | -nce | present theme | tolerar (tolerate)
experir (to experience) |
tolerantie (tolerance)
experientie (experience) |
-ir verbs add an e: ir → ientie |
-or | -er, -or | perfect theme | distribuer (distribute) | distributor (distributor) | |
-ori | -ory | perfect theme | currer (run) | cursori (cursory) | perfect theme: curr-er → curr → curs |
per- | through, all the way | verb | forar (pierce) | perforar (perforate) | |
pre- | before | various | historie (history) | prehistorie (prehistory) | |
pro- | to the front | verb | ducter (lead) | producter (produce) | |
re- | re- | verb | venir (come) | revenir (return) | |
step- | step- | noun | matre (mother) | stepmatre (stepmother) | |
-ura | -ure | perfect theme | scrir (write) | scritura (scripture) |
Interpunction
[modificar | redacter fonte]Li signes de interpunction in Interlingue es:
- Li punctu (.), quel indica un stoppa passabilmen grand. It es usat por separar complet frases, expressent un pensa terminat.
- Li punctu-comma (;) indica un stoppa min grand. It es usat por separar complet frases con pensas coherent.
- Li comma (,) indica li minim grand stoppa. It es usat por separar li divers partes de un frase composit, o divers frases coherent tam mult, que on ne vole separar les per un punctu o punctu-comma.
- Por indicar li paroles maxim important del frase on posse usar li accentu scrit.
- Yó ea con la (ne tú).
- Yo éa con la (yo ne fa quam li altris, queles né ea con la).
- Yo ea con élla (ne con li áltris). Save vu, de u il veni?